Met de overheid als roerganger stapte Nederland vorige eeuw in een kleine tien jaar over van kolen op gas. De klimaatopwarming en het dichtdraaien van de Groninger gaskraan nopen nu afscheidnemen van deze toen zo bejubelde energiebron. Is gasloos überhaupt een optie? Hoe houden we zonder gas onze huizen betaalbaar warm? Moet iedereen over op een warmtepomp of zijn er goedkopere alternatieven? En wat het ook wordt: wie draait voor de kosten op?
Ongeveer 14.000 huizen in Fryslân kunnen makkelijk, snel en goedkoop van het gas af, meldde Milieudefensie onlangs in een persbericht. Klinkt goed. Maar dat betekent dus ook dat er ruim 280.000 huizen in de provincie staan waar afkoppeling van gas níét snel en goedkoop kan, moest de organisatie toegeven.
Ik woon in een van die 280.000 huizen. Met een relatief nieuw en goed geïsoleerd huis moet gasloos worden toch tegen een redelijk bedrag haalbaar zijn. Dacht ik. Zeker omdat de hele benedenverdieping vloerverwarming heeft. Uitermate geschikt geschikt voor verwarming en/of koeling met een warmtepompinstallatie, beaamt de energieadviseur in zijn offerte. Het zal iets meer dan twee weken werk vergen om mijn huis van het gas los te maken. Kosten: een kleine 50.000 euro voor de goedkoopste optie met een lucht/waterwarmtepomp. Kiezen we voor een water/water uitvoering, dan komt er nog zo’n 5000 euro bij. En dan zijn de radiatoren in de slaapkamers en douche boven nog niet vervangen door infraroodverwarming.
Gasloos
Dat wordt de komende jaren flink sparen. Gelukkig heb ik nog wel even de tijd, want officieel wil Nederland pas in 2050 helemaal fossielvrij zijn.
Maar sinds minister Eric Wiebes aankondigde dat de gaskraan in Groningen in 2030 dicht gaat, lijkt er in Nederland een van-het-gas-losversnelling te zijn ontstaan. Zo willen milieuorganisaties en energiebedrijven dat er vanaf 2021 geen nieuwe cv-ketels meer worden geplaatst. Een voorstel dat serieus kans van slagen heeft omdat deze clubs ook mee-onderhandelen aan een nieuw klimaatakkoord.
Om onze huizen te verwarmen en te kunnen douchen zijn er volgens voorlichtingsbureau Milieu Centraal alternatieven te over.
Naast de volledige warmtepompen die warmte winnen uit grondwater of uit de lucht – de twee varianten die mij werden geadviseerd – zijn er ook hybride warmtepompen. Dat zijn systemen waarbij een cv-ketel bijspringt ingeval bij heel koud weer. En er zijn ventilatiewarmtepompen, en pelletkachels. En je kunt je huis ook laten aansluiten op een warmtenet of een collectieve warmtepomp, samen met de rest van de straat, of de hele woonwijk.
Nieuwe technieken
De keuze is groot. Zo groot dat Puk van Meegeren van Milieu Centraal begrijpt dat het de burger soms duizelt. “Het zijn verwarrende tijden. Je moet van je gasketel af en krijgt te maken met nieuwe technieken waar je lang niet alles van weet en die veel geld kosten. Je wil ook geen geld uitgeven aan een warmtepomp om te ontdekken dat een paar jaar later een warmtenet in je dorp wordt aangelegd.”
De kosten zijn hoog omdat de nieuwe technieken nog niet grootschalig worden geproduceerd. “Ben je voor een nieuwe cv-ketel met 2000 euro klaar, een hybride warmtepomp zonder nieuwe ketel kost al gauw rond de 4000 euro, waar dan wel een subsidie van 1500 tot 1800 euro afgaat. Een volledige zelfs 11.000. Daar gaat wel op dit moment 3500 subsidie af en als je aan een nieuwe cv-ketel toe ben moet je die vervangingskosten er ook aftrekken. Maar er blijft een fors bedrag over.”
Niet enthousiast
Wachten tot de prijzen gaan dalen is een optie, geeft Van Meegeren toe. “Maar als iedereen wacht zet een prijsdaling niet in.” Een typisch kip-en-eiverhaal. Waar de burger zich in ieder geval geen buil aan kan vallen, is zijn geld investeren in isolatie, zegt ze. “Dat levert direct een besparing op je energierekening op en je maakt je huis als het ware gereed voor het gasloze tijdperk.”
Wil Nederland een succesvolle en eerlijke energietransitie tot stand brengen, dan moet de overheid veel meer een leidende rol gaan spelen.
Sybrand Frietema de Vries, van Energiewerkplaats Fryslân, is principieel niet zo enthousiast over oplossingen als hybride warmtepompen. “Als je van het gas af wil, moet je geen apparaat kopen waar gas ingaat.”
Hij hoopt vooral op collectieve oplossingen. Nederland moet niet in individuele initiatieven blijven hangen om van het gas af te komen. “Iedereen heeft nu een eigen gasketel. De reflex is om ieder voor zich een alternatief daarvoor aan te schaffen. Dat is niet alleen een dure optie, het is met het enorme aanbod van apparaten ook een lastige. Bovendien stappen mensen die het financieel kunnen lijden als eerste over en halen dus de meeste subsidies binnen. Voor armere wijken in Sneek of voor Noord-oost Fryslân is er straks geen subsidiegeld meer. Wat mij betreft sluiten alle gemeenten per direct hun energieloket en sporen hun inwoners aan met de buren goedkopere oplossingen te verzinnen.”
Warmtepomp verder verwarmd
Met zijn energiewerkplaats zoekt hij liever oplossingen in nog grotere verbanden. “Wij popelen om aan de slag te gaan met warmte. In Fryslân ligt er van alles klaar. Er is geld, de technieken zijn er, het ontbreekt alleen aan bewoners die zeggen ‘kom maar hier met dat warmtenet’.”
De energie voor die netten is bijvoorbeeld uit oppervlaktewater te winnen, dat voldoende in Fryslân aanwezig is. Zo werkt Wetterskip Fryslân mee aan proeven met TEO (Thermische energie oppervlaktewater).
Frietema De Vries: “Oppervlaktewater heeft een enorm potentieel aan warmte. Met een buis naar het Naardermeer is heel Amsterdam van warmte te voorzien, kun je nagaan wat dat voor Fryslân kan betekenen.” Het werkt eenvoudig: ’s zomers, als het water uit een meer aan de oppervlakte warm is, wordt dat met een warmtewisselaar óf direct gebruikt óf opgeslagen in de grond om ’s winters weer te worden opgepompt en met een warmtepomp verder verwarmd.
Geothermie
Warmtenetten hebben echter een slechte naam in Nederland, geeft hij toe. Maar: “Dat kwam door een aantal verkeerde bedrijfsplannen en het in verhouding goedkope gas.” Aan het principe mankeert niets. Dat bewijst zich wel in het buitenland. “In Denemarken zijn er honderden warmtenetten. Al zijn er soms maar enkele tientallen huizen die zijn aangesloten op een netwerk, ze zijn daar dan al rendabel.”
Hoe kan het dan dat er in onder andere Fryslân toch vooral naar geothermie wordt gekeken – waarbij op kilometers diepte heet water uit de aarde wordt opgepompt – dan naar de veel minder risicovolle energiewinning met oppervlaktewater?
Maar welke overheid of overheden?
Simpel, zegt Frietema de Vries: aan een thermische bron valt geld te verdienen en aan oppervlaktewater niet. “Heb je een bron dan kun je zeggen ‘ik reken zoveel geld voor de energie die er uit komt’. Eigenaarschap van warmte uit oppervlaktewater is een heel ander verhaal.”
Wil Nederland een succesvolle en eerlijke energietransitie tot stand brengen, dan moet de overheid veel meer een leidende rol gaan spelen. “De overheid zegt nu: doe wat het bedrijfsleven zegt. Maar dat zegt op dit moment wel veertig verschillende dingen. Zolang de overheid niet thuis geeft, blijft iedereen op elkaar wachten.”
Over de energietransitie in bredere zin hebben we het wel een paar keer gehad
Maar welke overheid of overheden? Rijk? Provincie? Gemeenten?
De provincie Fryslân heeft geen concrete plannen om de Friese huishoudens van het gas af te krijgen, zegt gedeputeerde Michiel Schrier. “Die rol ligt vooral bij de gemeenten. Ze moeten daar de komende tijd wel in gaan investeren. Met een halftime ambtenaar duurzaamheid komen ze er niet.”
Voor de provincie zelf ziet Schrier vooral een coördinerende rol weggelegd. “Met een netwerk van provinciale en gemeentelijke ambtenaren kunnen we kennis uitwisselen en hoeft niet overal het wiel opnieuw te worden uitgevonden.”
De Vereniging Friese Gemeenten (VFG) heeft het onderwerp niet op de agenda. “Over de energietransitie in bredere zin hebben we het wel een paar keer gehad” vertelt Jorrit Holwerda, ambtelijk secretaris van de VFG, “maar de vraag hoe we Fryslân van het aardgas krijgen is nog niet aan de orde geweest. Maar dat zal, gezien de huidige ontwikkelingen, vast wel komen.”
Een lagere energierekening
Volgens gedeputeerde Schrier staat Nederland is een overgang naar een volledig gasloze samenleving een gigantische opgave. “Om die stap te maken, is een goede samenwerking nodig tussen overheden, bouwpartijen en installateurs. Alleen schaalvergroting kan de prijs van alternatieven voor de gasketel doen dalen, zodat dat voor meer mensen betaalbaar wordt.” Dat moet ook wel want uiteindelijk betalen volgens hem de burgers toch zelf de overgang van gas naar fossielvrij. “Dat kost geld, maar die investeringen zorgen wel maandelijks voor een lagere energierekening.”
De Vereniging Friese Gemeenten (VFG) heeft het onderwerp niet op de agenda
Tegelijk beseft Schrier dat lang niet alle inwoners van Fryslân tienduizenden euro’s klaar hebben liggen om het huis te isoleren en een warmtepomp aan te schaffen. “De energietransitie moet er niet toe leiden dat de kloof tussen arm en rijk groter wordt. In de Staten was er een discussie over de vraag of we subsidie zouden moeten geven voor Teslabatterijen. Dat voorstel is afgeketst omdat het de rijkeren bevoordeelt. Zeker bij huizen die onder water staan en voor eigenaars van slecht geïsoleerde huizen in minder rijke streken gaat de energietransitie in de papieren lopen.
Werk maken van transitie
Aan de laatste kun je niet vragen hun huis voor 20.000 euro te isoleren en een warmtepompinstallatie van 18.000 aan te schaffen. Daar moeten andere oplossingen voor worden gevonden en daar kunnen we een rol in spelen. Zo kunnen we voor wijken, buurten en dorpen waar dit speelt laten onderzoeken wat de beste keuze is. Dat kan een warmtenet zijn. Maar hoe wordt dat dan gefinancieerd? Socialiseren we dat? Of is dit iets voor coöperaties of particuliere ondernemers? Daar moeten we landelijk over discussiëren.”
Ondanks de financiële consequenties ziet Sybrand Frietema de Vries vooral een positieve kant van een transitie naar een gasloos Nederland. “Dit worden de Deltawerken in het kwadraat met voor Fryslân adembenemende gevolgen.” Hij rekent voor: “Willen we in 2030 grotendeels gasloos zijn, dat betekent dat de aanpak van 20.000 huizen per jaar. Dus honderd huizen per dag. Per huis ben je zo vijf dagen bezig, dus reken maar uit hoeveel werk dit oplevert. Deze provincie heeft op het gebied van uitvoeringsklussen een uitstekende naam. In Holland weten ze dat als je wilt dat een klus goed wordt aangepakt en ook op tijd afgerond wordt, je mensen uit Fryslân moet hebben. Dit is het beste wat Fryslân kan overkomen.”
Het is volgens hem dan wel zaak echt werk te gaan maken van de transitie. “Hoe langer we wachten, hoe meer huizen in kortere tijd moeten worden aangepakt.”
Bron: Frieschdagblad